RETORIK DAN GAYA BAHASA MELAYU KLASIK

            Pada umumnya, bahasa merupakan satu daripada wahana perhubungan dan komunikasi antara manusia. Sebagai satu keperluan sosial, bahasa memang menjadi alat penting dalam soal menyampaikan maksud. Bahasa lazimnya diertikan sebagai satu sistem lambang pertuturan yang arbitrari yang digunakan oleh manusia sebagai alat untuk berhubung, manakala gaya bahasa pula bermaksud cara atau bentuk bahasa yang digunakan dalam pertuturan atau penulisan untuk menimbulkan kesan-kesan tertentu.

            Dalam konteks puisi, bahasa adalah alat yang digunakan oleh penyair untuk memindahkan pengalaman jiwa, iaitu pemikiran serta perasaannya ke dalam puisi. Bahasa dalam sesebuah puisi perlu juga memperlihatkan kehalusan, kesempurnaan dan kemuliaan pembentukan serta penyusunannya sebagai syarat-syarat keindahan bahasa sastera, khususnya puisi untuk menimbulkan kepelbagaian kesan kepada audien pembaca atau pendengarnya.

               Istilah gaya mempunyai banyak takrifan yang berlainan ungkapannya sehingga sering kali menimbulkan unsur ketaksaan. Secara keseluruhanya , takrif gaya ini boleh ditinjau dari segi konsepnya, iaitu dari segi konsep sastera dan dari segi konsep linguistik.

            Dari sudut sejarah, konsep gaya telah wujud sejak dahulu lagi dan ini berkaitan dengan zaman permulaan fikiran sastera di Eropah. Pada masa itu, gaya seperti ini berhubung rapat dengan retorik lama. Konsep gaya dari segi retorik lama ini melahirkan suatu cara berfikir yang tidak boleh diabaikan begitu sahaja. Bahasa ialah pengzahiran buah fikiran, manakala gaya ialah potongan dan fesyen tertentu kepada bahasa tersebut.

            Definisi Gaya

            Bahasa melayu amat kaya dengan gaya. Maksud gaya bahasa yang diberikan oleh Za’ba ( 1962:71) ialah rupa susuk bahasa yang dipakai apabila bercakap atau mengarang, iaitu tentang perkataanya, ikatan ayatnya, jalan bahasanya, cara susunan atau bentuk pembahasaan. Za’ba membahagikan gaya bahasa melayu kepada dua, iaitu gaya cakap mulut dan gaya surat. Kedua-dua gaya ini boleh disebut sebagai gaya melayu betul dan gaya bukan melayu. Gaya melayu betul ini merangkumi ungkapan  seperti sakit benar, sakit sangat, sakit berat, dan kuat sakitnya. Akan tetapi ,ungkapan seperti “banyak sakit” itu tidak termasuk dalam gaya melayu betul, sebaliknya ia merupakan gaya bukan melayu.

            Maksud gaya bahasa dijelaskan lagi oleh Nik Safiah Karim (1988) yang menganggap gaya sebagai cara mengungkapkan bahasa, iaitu cara bertutur, menulis dan seterusnya. Gaya bahasa lazimnya melibatkan aspek-aspek kesesuaian penggunaan perkataan, frasa, ayat, dan ungkapan tertentu.

            Watkin et.al (1865) pula menyebut: “Style is the manner of writing, the way the writer expresses his thoughts in language. Effective writing always involves the choice of words within sentences which basically express the same idea may seem vastle difference is usually due too style… The pattern and rhythm of your sentences should be varied, pleasing and appropriate to your subject matter and your own personality.”

            Oleh itu, gaya boleh saja berdasarkan kebolehan individu mengungkapkan kata-kata, berdasarkan masa (gaya lama, gaya klasik, dan gaya moden), medium atau bahasa pengantar (gaya Melayu, gaya Inggeris, dan gaya Arab), berdasarkan subjek atau bidang, misalnya falsafah, ilmiah, gaya popular atau pilihan dan gaya deduktif atau pengajaran dan seterusnya gaya berdasarkan tujuan.

              

Retorik dan gaya bahasa dalam karya agung.

            Gaya merupakan cara untuk menyatakan sesuatu yang lain daripada biasa tanpa kelainan makna. Gaya juga dikaitkan dengan keindahan yang boleh menyebabkan terhasil sesuatu karya yang indah. Keindahan yang mempunyai gaya biasanya dikaitkan dengan bahasa. Gaya bahasa yang indah mampu menarik para pembaca. Karya agung  merupakan antara karya sastera bahasa Melayu klasik yang banyak menggunakan unsur keindahan dalam pemakaian gaya bahasanya.

            Gaya bahasa ialah gaya seseorang penulis menggunakan bahasa. Dalam penulisan karya agung, gaya bahasa yang digunakan ialah gaya bahasa sastera yang mempunyai nilai estetik yang tinggi. Oleh itu pemakaian bahasanya bukan sahaja bertujuan menyampaikan idea dan maklumat tetapi penyampaian idea dan maklumat itu menimbulkan rasa keharuan, di samping meransang daya fikir dan akal pembaca.

               Jika diamati, bentuk karangan melayu dalam kebanyakkan karya agung sering digugat oleh bentuk karangan gaya kacukan, iaitu gaya karangan yang mengikut susuk atau cara pembahasan bahasa asing seperti bahasa Arab dan bahasa Inggeris. Walaubagaimanapun, orang Melayu bijak dalam membezakan dua jenis gaya bahasa Melayu, iaitu gaya bahasa Melayu betul dan gaya bahasa kacukan. Mereka tidak menganggap bahawa kacukan sebagai bahasa yang salah bahkan menganggapnya sebagai sejenis gaya, iaitu gaya bahasa kacukan.

            Menurut Za’ba, banyak karangan melayu bentuk arab yang menurut kaedah jalan bahasa dan nahu arab. Hanya perkataannya sahaja merupakan perkataan Melayu, itupun kadang-kala bercampur baur dengan perkataan arab. Karangan Melayu dalam bentuk Arab ini kurang memberi kesan kepada orang Melayu yang tidak mengetahui bahasa Arab.

Ciri-ciri gaya bahasa dalam karya agung

Pendeta melayu Za’ba (1962:206) telah mengklasifikaskan ragam bahasa melayu kepada 15 jenis seperti yang berikut:

I)                 Bahasa sindiran

II)                Bahasa menggiat

III)              Bahasa mengejek

IV)              Bahasa terbalik

V)                Bahasa merajuk

VI)              Bahasa tempelak

VII)            Bahasa herdik

VIII)           Bahasa melampau

IX)             Bahasa naik

X)              Pertanyaan ingkar

GAYA BAHASA SINDIRAN

Penulis tidak langsung menyampaikan maksudnya dengan menyebutkan dengan tepat. Sebaliknya, ia mengqiaskan atau mengarahkan kepada hal2 yang lain.

            Contoh :

                         Buah langsat kuning mencelah,

                                   Keduduk tidak berbunga pagi,

                          Sudah dapat gading bertuah,

                                   Tanduk tidak berguna lagi.

(dalam pantun tersebut, seseorang menyindir sahabat atau kekasihnya kerana ia tidak lagi baik dan elok seperti sahabat atau kekasih yang baru)

Jatuh sebentuk didalam raga

Pecah ditimpa tudung peti

Maka tak mahu masuk berniaga

Seperti bukan lanang yang jati

(hikayat indera mangendera)

                Dalam pantun ini, raya indera manger disindir dan dikatakan bukan seorang lelaki oleh seorang tuan puteri yang mengajak masuk kedalam istana dan ia pula enggan berbuat demikian.

                Sebagaimana dalam contoh-contoh diatas, kita dapat melihat banyak contoh gaya bahasa sindiran daripada karya sastera melayu klasik seperti pantun, hikayat dan lain-lain. Bahasa melayu lama tidak menunjukkan sesuatu maksud secara lansung. Ini juga boleh disebut sebagai cirri bahasa melayu. Oleh itu, dapatlah difahami bahawa bahasa melayu sangat kaya dengan gaya dan sangat halus sifatnya.

 GAYA BAHASA MENGGIAT

Gaya bahasa menggiat ini tidak tepat dan seakan-akan sindiran. Akan tetapi ia tidak mengandungi kiasan. Maksudnya hanya sekadar mengusik. Kadang-kadang dengan tujuan untuk bergurau sahaja dan kadang-kadang bersungguh-sungguh sehingga boleh menyebabkan orang uang digiat berasa malu.

Contoh :

Tak tahukah tuan dia sudah pas darjah Sembilan disekolah orang putih?

(menggiat orang yang mengaku dirinya pandai dissebabkan sudah tamat darjah sembilan)

 GAYA BAHASA MENGEJEK

Bahasa mengejek ialah bahasa yang digunakan untuk mengata seseorang atau sesuatu kumpulan dengan perkataan yang tepat dan dengan gaya yang menunjukkan keburukan serta mempermain-mainkan supaya jelas kebodohan orang tersebut, atau supaya ia ditertawakan. Bahasa mengejek ini akan membangkitkan rasa marah dan sakit hati orang yang dikata itu.

Contoh :

pada hari-hari raya dan terkadang hari jumaat dikenakannyalah jubah kuningnya itu. mereka pergi ke masjid serta dengan serban kerasnya. Iaitu menunjukkan yang dia sudah haji-padahal kosong.

Contoh gaya bahasa mengejek diatas boleh menjadi gaya bahasa menggiat, jika disempitkan sedikit maksudnya dengan perkataan yang tepat.

 GAYA BAHASA TERBALIK

Bahasa terbalik ini ialah bahasa yang menggunakan perkataan yang berlawanan dengan maksud yang dikehendakidan maksudnya difahami dengan apa yang berlawanan daripada apa yang dikatakan itu.

Contoh :

Baik budi emak si rending

Dagang lalu ditanakkan

Tidak berkayu rumah diruntuh

Anak pulang kelaparan

Anak dipangku diletakkan

Kera dihutan disusui.

(seloka melayu)

 GAYA BAHASA MERAJUK

 Gaya bahasa merajuk ini adalah juga seperti bahasa terbalik,tetapi ia tidak membawa maksud seperti bahasa terbalik. Sebenarnya gaya bahasa ini menunjukkan perasaan menarik diri atau kecil hati oleh sebab sesuatu perbuatan yang dirasakan menghina dan tidak wajar.

Contoh :

sudahlah! Kita pun boleh cari sendiri. Ada nyawa adalah rezeki. Asal diikhtiarkan tak kan sungguh berharapkan harta orang.

GAYA BAHASA TEMPELAK

Gaya bahasa ini ialah gaya bahasa yang menunjukkan kesalahan seseorang dengan tepat setelah dilakukannya, supaya ia menyedari ketaksirannya sebelum bertindak, dan supaya ia beringat pada masa-masa yang akan datang.

Contoh :

waktu mewah harga getah dahulu, tak ingat, sekarang baru tahukan diri.

GAYA BAHASA HERDIK

Gaya bahasa ini juga sama dengan gaya bahasa tempelak. Tetapi tujuannya untuk menunjukkan kesalahan pada masa sekarang bukan pada masa yang silam dan ia kerap kali diucapkan dengan kasar serta mengandungi sedikit ejekan.

Contoh :

inilah orang muka tak malu! Hidup dengan minta sedekah sahaja, ke sana menadah ke sini menjilat!

GAYA BAHASA MELAMPAU

Gaya bahasa melampau ini ialah sejenis ragaman bahasa yang mengatakan sesuatu perkara itu sangat besar dan sebagainya dengan perkataan melebih-lebihkan sesuatu daripada yang sebenar. Semua orang yang mendengar faham bahawa yang dikatakan itu adalah tidak benar.

Contoh :

air setitik dilautkan, tanak sekepal digunungkan¡±(yakni perkara yang sedikir dijadikan besar atau dibahaskan panjang-panjang)

 GAYA BAHASA NAIK

Gaya bahasa naik ialah sejenis ragaman yang menguatkan tujuan kata dengan membawa gambaran fikiran yang beransur-ansur niak dari dataran yang kendur ke dataran yang semakin terik dan semakin tegang kepada pembaca. Gaya bahasa naik ini, membawa pendengar dari bawah selangkah demi selangkah hingga sampai ketengah dan dari tengah, selangkah demi selangkah pula hingga sampai keatas sekali.

Contoh :

sudahlah sekolahnya kerajaan membuatkan, gaji guru-gurunya pun kerajaan juga membayarkan, ya! Buku-buku sekolah pun kerajaan membelikan,-bukan itu sahaja, tetapi sehingga padang bola dan bola yang disepak itu pun daripada limpah kurnia kerajaan juga.

GAYA BAHASA PERTANYAAN INGKAR

Gaya pertanyaan ingkar ialah pembahasnya yang disusun dengan cara pertanyaan, tetapi bukan pula pertanyaan kerana todak mengetahui sesuatu hal. Maksudnya disini ialah pertanyaan seolah-olah mengejek yang bertujuan untuk menguatkan jawapan yang telah dimaklumi atau yang telah dipastikan.

Contoh :

Apakah gunanya kita telah dihantar hidup di dunia ini jikalau tiada tujuan yang lebih tinggi daripada mencari kesenangan, bersuka-suka, mengirakan faedah diri sendiri dan memasukkan segala kemahuan hawa nafsu sahaja?

Gaya bahasa lain

Terdapat beberapa ciri gaya bahasa lain dalam karya agung. Antaranya ialah pengunaan simile. Simile ialah perumpamaan. Perkataan simile berasal daripada bahasa Latin yang bermaksud ‘seperti’. Simile merupakan perbandingan terus, iaitu membandingkan dua hal yang pada hakikatnya berlainan tetapi dengan sengaja kita menganggapnya sama. Simile ditandai dengan kata ‘seperti’, ‘laksana’, ‘bagai’, umpama’, ‘bak’, ‘sebagai’, ‘penaka’, ‘serupa’, ‘ibarat’ dan sebagainya.

            Gaya bahasa simile merupakan antara gaya bahasa yang banyak ditemui dalam karya agung. Simile digunakan untuk memperindahkan lagi bahasa perbandingan dalam sesuatu karya agung. Contohnya:

“Cahaya mukanya gilang-gemilang, seperti cahaya matahari”
                                       (Sejarah Melayu, hlm. 25)

“... seperti ular berbelit-belit lakunya”
             (A. Samad, Hikayat Amir Hamzah, hlm. 5)

“... seperti orang berkelahi dalam mimpi”
                                  (Hikayat Abdullah, hlm. 346)

“Dan lagi pula Yamtuan Besar jadi seperti perempuan sahaja, jika diberinya makan maka baharu makan ia”
                           (Salasilah Melayu-Bugis, hlm. 67)

“... seperti orang memacu kuda lakunya”
                            (Hikayat Amir Hamzah, hlm. 18)

Sumber:

Perkembangan Kaedah Tulisan Jawi: Analisa Beberapa Karya Raja Ali Haji 
http://www.syarifhade.com/index.php?option=com_content&view=article&id=133:bustan-al-katibin-kitab-tata-bahasa-melayu-pertama-karya-anak-negeri&catid=40:filologi&Itemid=37

Bahasa Melayu Klasik Hikayat Abdullah (2010). Diperolehi pada April 18, 2013 daripada http://abubakar69.blogspot.com/2010/01/bahasa-melayu-klasik-hikayat-abdullah.html

Unsur Keindahan Bahasa dalam Teks Hikayat (2010). Diperolehi pada April 17, 2013 daripada  http://jejakmihrabmimbar.wordpress.com/2010/02/19/869/

Chai Loon Guan (2010). Gaya Bahasa Dalam Puisi SN Datuk Dr. Usman Awang. Diperolehi

pada April 17, 2013 daripada http://chaimestm.blogspot.com/2010/08/gaya-bahasa-dalam-puisi-sn-datuk-dr.html